Na lezing van Montefiore's bepaald indrukwekkende Stalin moet je besluiten dat hij samen met Louis XIV en Mao een van de slechtste mensen was die ooit heeft geleefd. Hitler was gewoon gek, Stalin was echt door en door wraakzuchtig, paranoïde en bloeddorstig (hij liet kinderen, adolescenten en zelfs zijn eigen schoonfamilie in de gevangenis smijten). Maar - er is wel wat mij betreft wel degelijk een maar - langs de andere kant is zijn instelling filosofisch wel interessant. Om het eenvoudig te houden: hij stelde zich elke dag opnieuw de vraag of de mensen in zijn omgeving nog te vertrouwen waren. Elke dag opnieuw moest je jezelf bewijzen en jezelf afvragen of je nog wel een echte communist was. Filosofisch is dat het equivalent van het niet-bestaan van zekerheden. Natuurlijk is dat allemaal dictatoriaal en - op zijn minst - niet noodzakelijk, maar het feit dat iedereen schuldig is tot het tegendeel bewezen is blijft interessant, omdat je op die manier iedereen op het scherp van de snede houdt. Zenuwslopend? Zeker, maar ongetwijfeld een van de weinige keren dat iemand zijn wildste dromen heeft waargemaakt. De enige reden waarom we dat gruwelijk vinden is dat het amper tachtig jaar geleden is. Ik vraag me dan altijd af of Nietzsche in hem een Uebermensch zou gezien hebben.